صنایع دستی سیستان و بلوچستان

آشنایی با  صنایع ‌دستی سیستان و بلوچستان

صنایع ‌دستی سیستان و بلوچستان از اصیل ترین و شاخص ترین صنایع دستی ایران و جهان و قدمت آن به درازای تاریخ است که سرآمد آن سفال کلپورگان بلوچستان با قدمتی ۷ هزار ساله می‌باشد که در سال ۹۶ به‌عنوان اولین روستای جهانی صنایع ‌دستی ثبت جهانی شد و از افتخارات ایران و مظهر هویت صنایع‌ دستی کشور در جهان هست.

استان سیستان و بلوچستان ازنظر پهنا و گستردگی بزرگ‌ترین استان کشور می‌باشد که در جنوب شرقی ایران و در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان قرار دارد.

سیستان و بلوچستان ازنظر جغرافیا به دو بخش سیستان و بلوچستان  و ازنظر قومیت شامل دو قوم بزرگ بلوچ و سیستانی است.

بخش سیستان شامل شهرهای زابل، هامون، هیرمند، نیمروز و زهک می‌باشد و بخش بلوچستان شامل شهرستان‌های زاهدان و خاش در سرحد و ایرانشهر، نیک شهر، سرباز، سراوان و چابهار در مکران است.

 

انواع صنایع دستی سیستان و بلوچستان

صنایع دستی سیستان و بلوچستان با توجه به تمدن هزاران ساله ای که دارد همیشه مورد توجه مردم ایران و جهان بوده است . از جمله مهمترین صنایع دستی سیستان و بلوچستان میتوان به سوزن دوزی، سفالگری، حصیربافی، سکه دوزی ، زرگری و قالی و گلیم بافی اشاره کرد.

مهمترین صنایع دستی سیستان و بلوچستان

نام رشته های مهم صنایع دستی سیستان و بلوچستان که طبق نظر سازمان ملی استاندارد ایران مصوب شده است، بیش از گذشته بر خلاقیت و هنر مردمان این دیار صحه میگذارذ و از مهمترین آنها میشود به موارد زیر اشاره کرد .

سفال کلپورگان بلوچستان ، سکه دوزی بلوچ، سوزن دوزی بلوچ، خامه دوزی سیستان (خمک دوزی)، قالی سیستان، گلیم بلوچستان، حصیر سیستان، حصیر بلوچستان، قیچک بلوچستان، پلیواردوزی بلوچ (پریواردوزی:‌نوعی گلدوزی روی پارچه)، آینه کاری، سازهای سنتی قیچک بلوچستان، سازهای سنتی قیچک سیستان.

دیگر سوغات و صنایع دستی سیستان و بلوچستان، سیاه دوزی (تزئین لباس با نخ های سیاه و معمولاً پشمی)، دودنی بافی (تورهای تزئینی با اسفند)، چادربافی (برای چادرنشینی و معمولاً با موی بز)، پلاس بافی، جاجیم بافی، نمد مالی، سفره بافی (با نام جهیزی و با پشم شتر) و خراطی است.

در سالهای گذشته بسیاری از آثار هنرمندان و صنعتگران سیستان و بلوچستان، نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو را از سازمان جهانی یونسکو دریافت کرده‌ اند.

 

تاریخچه صنایع دستی سیستان و بلوچستان

مردم سیستان و بلوچستان مانند دیگر اقوام ایرانی همواره به دنبال راهی برای استفاده بهتر از هنر نیاکانشان بوده اند. آنها شاخ و برگ درختان، مو و پشم حیوانات، خاک و هر آنچه که در دسترشان بوده را به کار می گرفته اند تا محصولاتی نو را برای خود بوجود بیاورند و یا رنگ  و حس تازه ای به وسایل زندگی شان بدهند.

صنایع دستی سیستان و بلوچستان زیربنای همین تفکر است و این کار باعث شده تا به مرور زمان آثاری ارزشمند و زیبا به وجود بیاید که روز به روز بر زیبایی آنها افزوده شود.

در جای جای استان پهناور سیستان و بلوچستان هنرها و صنایع دستی گوناگونی رواج دارند که هر کدام علاقه مندان خاص خود را دارد.

این هنرها گویای فرهنگ مردم این منطقه هستند و بخش بسیار مهمی از شیوه زندگی آنها را به تصویر می کشند. همراه با شما به نقاط مختلف سیستان و بلوچستان میرویم تا این محصولات با ارزش را برای شما معرفی نماییم .

 

آیا از صنایع دستی سیستان و بلوچستان خرید کرده اید؟

هر وقت صحبت از صنایع دستی ایرانی میشود ذهن ما ناخوداگاه به سمت صنایع دستی اصفهان مانند قلم کاری،میناکاری و خاتم کاری و مانند آن میرود یا فرش و صنایع دستی تبریز در ذهن ما مجسم میشود.

ولی مردمان چهار گوشه ایران از شمال گرفته تا جنوب از شرق گرفته تا غرب دارای اثار هنری هستند که توانسته اند صنایع دستی ایران را در جهان مطرح کنند . یکی از این مناطق سیستان و بلوچستان است.

همراه بلوچیک شوید و به دنیای صنایع دستی سیستان و بلوچستان قدم بگذارید…

 

 

1-سوزن دوزی بلوچی

سوزن دوزی از کاربری ترین هنرهای زنان بلوچ است که با سوزن دوزی مناطق دیگر ایران کاملا متفاوت است و به آن بلوچی دوزی هم می گویند . سوزن دوزی بلوچی از مهمتزین وسایل بکار رفته در لباس زنان بلوچ میباشد . این هنر میراث گرانبهای قوم بلوچ است که نسل به نسل از مادران به دختران انتقال داده شده است و هر مادر بلوچ آن را به دختر خود آموزش میدهد.

سوزن دوزی بلوچی بر روی پارچه های ساده ای با انواع نخ های رنگارنگ و با ابزار سوزن و قلاب کار میشود . طرح های روی پارچه ها بیشتر برگرفته از رویاهای زنان بلوچ  است و به همین خاطر سوزن دوزی را میتوان تابلویی از آرزوها، دردها و آمال زنان بلوچ دانست.

کاربرد سوزن دوزی بلوچی

سوزن دوزی را بر روی سفرهای عقد و عروسی، روتختی، کوسن، جانماز، رومیزی، پشتی و یا حتی لباس و … انجام می دهند.

انواع سوزن دوزی بلوچی

ابریشم‌‌دوزی، گلابتون‌‌دوزی، نقده‌‌ دوزی، پته‌‌دوزی، سکمه‌‌دوزی، بلوچ‌‌دوزی، ممقان‌‌دوزی، سرمه‌‌دوزی، شماره‌‌دوزی، پولک‌‌دوزی، منجوق‌‌دوزی، پیله‌‌دوزی، ده‌‌ یک‌‌دوزی، خامه‌‌دوزی، کمند‌‌دوزی

2- خامه دوزی (خمک دوزی)

خامه دوزی نام یکی دیگر از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است که به آن خامک دوزی یا خمک دوزی و یا حتی سفید دوزی نیز می گویند. اما قدیمی ترین واژه برای این هنر همان خمک دوزی است. به این دلیل این نام را بر این هنر گذاشته بودند که در سال های دور، ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدکاری و در واقع به صورت خام استفاده می شده است.

 

 

در اصل خامه دوزی همان سوزن دوزی است که در آن از نخ ابریشم استفاده می شود.

قدمت این هنر را با زمان پیدایش ابریشم در صنایع دستی سیستان و بلوچستان برابر می دانند و جالب تر آن که از سیستان در اولین نوشتارهای اسلامی با عنوان مرکز تولید بهترین بافته های پشمی و ابریشمی یاد شده است. سیستان به علت داشتن باغ های بسیار زیاد توت یکی از بزرگ ترین مرکزهای تولید ابریشم بوده است. منابع تاریخی می گویند در حدود صد سال پیش در روستای چلنگ ِ زابل کارگاه های تولید پیله و ابریشم وجود داشته است. اوج شکوفایی هنر خامه دوزی را به دوره های اشکانی و سیستانی نسبت می دهند.

شما جلوه های این هنر را می توانید در تزئینات لباس، جانماز، انواع دستمال و سفره ها ببینید و یکی از این اقلام که به هنر خامه دوزی مزین شده را با خود به یادگار ببرید.

3- پلیوار دوزي

پریوار دوزی یا پلیوار دوزی، نام یکی دیگر از هنرهایی است که با دستان هنرمند مردمان سیستان و بلوچستان بر روی پارچه شکل می گیرد. در اصل پریوار دوزی سوزن دوزی و یا همان نوعی گلدوزی روی پارچه است و مستقیما بر روی لباس و یا پارچه به وسیله ی ابزاری مثل نخ، پارچه و سوزن دوخته می شود.

در این هنر، زمینه ی کار پارچه است که بخش هایی از آن با پریوار دوزی تزئین و زیبا می شود. در اصل این دوخت بیشتر در قسمت حاشیه ی روسری و اشارپ زنان بلوچی دیده می شود.

بیشتر اهالی بومی سیستان و بلوچستان و روستاهای شهرستان سراوان و ایرانشهر به این هنر مشغول هستند. البته در نقاط دیگری نیز از این هنر بهره‌مند هستند به عنوان مثال در بخش ایرندگان، از این هنر برای تزئین قسمت های پیش سینه، سرشلوار و دورآستین  و در روستاهای چانف، شکیم و … نیز با به کارگیری نخ ابریشم و هنر پریوار دوزی، کلاه، عرقچین، سرمه دان، بازوبند، جلد دعا را تزئین می کنند.

4- سیاه دوزی

سیاه دوزی نوعی سوزن دوزی است که تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است، در آن استفاده می شود و برای تزیین سرآستین و پیش سینه ی لباس ها به کار می رود. نحوه ی دوخت به این صورت است که با دوخت دندان موشی ِ بهم چسبیده نقش هایی مثلثی شکل روی لباس می زنند و گاهآ دربین دوخت دندان موشی از دوخت زنجیره هم استفاده می کنند.

5- سکه دوزی و آینه دوزی

آینه دوزی و سکه دوزی، از آن دست اقلام هستند که در جهیزیه ی اغلب دختران سیستان و بلوچستان دیده می شود. این هنر بعد از سوزن دوزی، به دلیل مصارف تزئینی که دارد، در بین مردم و صد البته مسافران این استان بسیار محبوب است. به دوختن آینه در سایزهای مختلف در کنار پولک در لباس های محلی، جلیقه، روتختی و … را آینه دوزی و یا سکه دوزی می گویند. گاهی ممکن است این هنر را در کنار ابریشم دوزی، قیطان دوزی و بخیه های تزئینی ببینید.

در این هنر از سکه، منجوق و مروارید، پولک، آینه، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق و پارچه استفاده می شود. استقبال مردم از این هنر به خاطر زیبایی اش بسیار زیاد است و محصولاتش تنوع فراوانی دارد، حتی به صورت دیوارکوب نیز از هنر سکه دوزی استفاده می شود.

نمونه های دیگر این هنر در رختخواب عروس و یا حتی گردن بند شتر در عروسی نیز به چشم می خورد.

6- حصیر بافی

حصیر بافی، سیس بافی، خولک بافی و یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی، به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این هنر در منطقه ی سیستان با گویش (خولک بافی) و در بلوچستان با گویش (تگرد) تلفظ می شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز با یکدیگر تفاوت هایی دارند. خولك از ساقه هاي ني و تگرد از داز (برگ درختان خرماي وحشي) تهیه می شود.

از محصولات حصیری سیستان می توان سایه بان، پرده و توتن (نوعی قایق حصیری) را نام برد. سواس (صندل)، كچو (خورجين)، روپگ (جارو)، پروند (كمربند جهت بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زيرانداز)، سفت (جانماز)، كپات(سبد كوچك) نیز از محصولات حصیری بلوچستان هستند.

روستاهای حاشیه ی کوه خواجه و شهرستان زابل از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان و نيكشهر، سراوان وسرباز از مهم ترین مناطق تولید این نوع محصولات در بلوچستان هستند.

سیس رشته هایی از الیاف است که در اطراف تنه درخت خرما می‌روید و به آن گیس درخت خرما گفته می شود. در سیس بافی از این الیاف برای تهیه برخی از ملزومات زندگی همچون تک(نوعی زیرانداز حصیری)، نولک (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند ( نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، کتل ( نوعی زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور استفاده می شود.

7- سفال گری

سفال گری نیز از آن دست هنرهای قدیمی است که در سیستان و بلوچستان رواج دارد؛ برای درستی این ادعا می توان سفال های کشف شده در شهر سوخته را مصداق قرار دهید.

روستای کلپورگان مهم ترین مرکز تولید سفال است که قدمتش در این هنر به پنج الی هفت هزار سال می رسد. بلوچی ها با استفاده از خاک رس اطراف محل زندگی شان، ظروف سفالی می سازند. سفال ها به علت نوع خاص خاک منطقه پس از پخت، قرمز رنگ می شوند. این ویژگی سفال منطقه ی کلپورگان را از سفال منطقه های دیگر متمایز کرده است.

زنان بلوچ، سفال ها را با دست می سازنند و از چرخ سفالگری استفاده نمی کنند. برای تزئین کردن سطح سفال ها از ترکیب آب و تیتوک (Tytok، سنگي كه از كوه بيرك در نزديكي محل بدست مي آورند) استفاده می کنند، بعد با یک تکه چوب نازک ِ خرمای وحشی، روی سفال طرح و نقش می زنند. رنگ نقش ها قبل از پخت سفال قهوه ای ِ متمایل به قرمز است و پس از حرارت دیدن سیاه رنگ می شود.

هم اکنون در کلپورگان سراوان، هلونچکان نیکشهر و روستای کوه متیک سرباز سفالگری می کنند.

از محصولات سفالی می توان به کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی، کوزه، چلیم و… اشاره کرد که می توانند انتخاب خوبی برای سوغاتی سفرتان باشند.

8- جواهرات

به استناد متن های تاریخی هنر ترصیع در سیستان، نیشابور و هرات از سده های نخستین در جهان اسلام بسیار مشهور بوده و جالب است بدانید که جواهرات سیستان جزء هدایایی بودند که به مراکز حکومتی فرستاده می شده اند. وجود کوره های ذوب فلز بسیار قدیمی در این منطقه نشان از قدمت دور و دراز این هنر در این منطقه دارد.

کاربرد عمده ی زیورآلات برای خودآرایی بوده، اما گاه ریشه های مذهبی داشته و به عنوان قسمتی از بهای عروسی، از طرف خانواده ی داماد به عروس داده می شده است.

اگر می خواهید از سفرتان به سیستان و بلچوستان، جواهرات و زیورآلات به یادگار ببرید، انتخاب های متنوعی پیش روی شما قرار می گیرد، چرا که این هنر تنوع زیادی در استان دارد؛ چیزی نزدیک به 50 گونه مختلف از در (گوشواره)، چوری (النگو)، سربند، کپگو (گردن بند) و تاسنی (سنجاق سینه) را می توانید خریداری کنید.

9- دودنی بافی

گویا انواع هنر در سیستان و بلوچستان از قدمتی طولانی برخوردارست؛ دودنی بافی نیز یکی از همین هنرهای تاریخی است که بیشتر مردم سیستان از آن در تزئین خانه شان و گاهی هم به عنوان دفع چشم زخم از مال و جان استفاده می کردند. اما متاسفانه، گردی از نامهربانی بر این هنر قدیمی نشسته و در حال فراموشی است. این روزها تجملات دنیای امروز، جای خود را به هنرهایی مثل دودنی بافی داده اند.

دودنی بافی در اصل تورهای تزئینی است که با گیاه علفی با برگ های ساده منقسم و گلهای زرد متمایل به سفید که در اکثر نقاط استان رویش دارد، درست می شود.

10- قالی بافی

قالی و گلیم بافی از آن دست هنرهای اصلی ایرانی است که در اکثر استان ها و شهرها به آن مشغولند؛ زنان و دختران بلوچ هم از این قاعده مستثنا نیستند در زمان فراغت خود به بافت قالیچه می پردازند. قالی بافی تاریخی بس طولانی در سیستان و بلوچستان دارد تا جایی که فرش سیستانی از شهرت خاصی برخوردار است. جالب است بدانید که قالی سیستان از لحاظ مبنای تاریخی به 3 دسته مختلف تقسیم می شود:

نوع تاریخی یا كهن، كه تا آغاز قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی) بافته شده است.
نوع میانه، كه از حدود اواخر قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) بافته شده و هنوز هم بافته می‌شود.
نوع نو، كه هم اكنون بافته می‌شود.

11- گلیم بافی

گليم بافى هم یکی دیگر از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است که در تمام این استان به خصوص در بین عشایر، طوایف بلوچ و بلوچ های ساکن سیستان بافت آن رواج دارد. عشایر این خطه، مواد اولیه گلیم را از پشم دام های خود تهیه می کنند. رنگ های گلیم سیستان و بلوچستان هم بیشتر تیره، با زمینه ی قهوه ای، قرمز تیره مایل به قهوه ای، آبی سیر و شتری و رنگ های روشن مثل زرد، سبز، کرم، قرمز و سفید است. نقش های این گلیم هم عموما راه راه و طرح های هندسی است. نوع گلیمی که در سیستان تولید می شود با نوع بلوچی آن، در نحوه ی برپایی دستگاه گلیم تفاوت دارد.

اگر به دنبال تحفه ای از سفرتان به این استان هستید، گلیم را می توایند در ابعاد مختلف، با کاربری های مختلف از جمله،  زیراندازف چادر شب، کناره، سجاده، جوال و … خریداری کنید.

12- چادر بافى

یکی از هنرهای این استان که اغلب در میان عشایر و کوچ نشینان رواج دارد، چادر بافی است. چادرنشینان، برای اقام خود نیاز به چادری مستحکم دارند. آن ها این چادرها را از موی بز بر روی دار قالی می بافند و در آن زندگی می کنند.

13- پلاس بافی

پلاس نوعی زیرانداز است که مثل گلیم و قالی برای بافت آن، ابتدا چله کشی انجام می شود. در مرحله بعد، الیاف رنگین پشم تابیده را به شکل خطوط افقي از تار عبور می دهند و شانه می زنند. زمینه ی پلاس را معمولا خطوط افقي و رنگارنگ تشکیل می دهند. پلاس در اصل یک نوع گلیم پشمی است که از گذشته های دور از آن به عنوان زیرانداز جهت حفاظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار بسته می شده و از این جهت برای فرش کردن کف چادر عشایر بسیار مناسب بوده است.

پلاس و جاجیم نقش دوزی شده، در ظاهر شبیه به یکدیگرند اما تفاوتی هم دارند؛ در جاجیم خطوط عمودی هستند و در پلاس افقی.

پلاس را بیشتر به عنوان سجاده نماز و سفره پیش پای عروس استفاده می کنند.

14- کپر سازی

از ديگر هنرهاى دستى نمدمالى است. شستن، رنگرزى و تهيه پشم وظيفه مردان بلوچ مى‏باشد ولى ساخت نمد به عهده بانوان است. بعضى از نمدهاى بلوچ به لحاظ تركيب متنوع رنگ‏ها از آثار هنرى نيز محسوب مى‏شود

15- سفره بافى

سفره كه به اصطلاح بلوچ‏ها «جهيزى» نام دارد زمينه‏اش از پشم شتر بافته مى‏ شود و در وسط آن اغلب ترنجى نقش بسته می شود.

متاسفانه از این هنر، تصویری در دسترس نیست.

16- خراطی

خراطی، هنری است که علاوه بر استان سیستان و بلوچستان در استان های دیگر مثل لرستان رواج دارد. خراطی در اصل هنر ساخت اشیا از چوب است که با کمک دستگاهی مخصوص و بعد از طی مراحلی، اشیایی چون  قلیان، گهواره، پایه ی آباژور و ظروف تولید می شوند.

بقایای نقش برجسته‌های کاخ داریوش در تخت جمشید که در آنها تخت و چهار پایه و عودسوز مزین به هنر خراطی هستند، حکایت از قدمت دیرینه ی این هنر دارند.

17- لنج سازی

یکی از هنرهایی که از دیرباز در مناطق ساحلی این استان رواج داشته است، لنج سازی است. این هنر که بیشتر جنبه ی صنعتی دارد، بیشتر در بندر كنارك و چابهار رواج دارد.

سخن آخر

نظرتان در مورد سوغات و صنایع دستی سیستان و بلوچستان چیست؟

آیا تا به حال سفری به این استان داشتید؟ آیا تا به حال از صنایع دستی این خطه چیزی خریداری کردید؟